धडा: १. इतिहासाची साधने
प्र.१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा .
१ ) इतिहासाच्या साधनांमधील……. साधने आधुनिक तंत्रज्ञानावर आधारित आहेत .
अ ) लिखित ( ब ) मौखिक ( क ) भौतिक ( ड ) दृक् – श्राव्य
उत्तर: इतिहासाच्या साधनांमधील दृक् – श्राव्य साधने आधुनिक तंत्रज्ञानावर आधारित आहेत .
( २ ) पुण्यातील …………या गांधी स्मारक संग्रहालयात गांधीजींच्या इतिहासाविषयी माहिती मिळते .
अ ) आगाखान पॅलेस ( ब ) साबरमती आश्रम ( क ) सेल्युलर जेल ड ) लक्ष्मी विलास पॅलेस
उत्तर: पुण्यातील आगाखान पॅलेस या गांधी स्मारक संग्रहालयात Hगांधीजींच्या इतिहासाविषयी माहिती मिळते .
३ ) विसाव्या शतकातील आधुनिक तंत्रज्ञानाचा एक आगळा आविष्कार म्हणजे………. होय .
अ ) पोवाडा ( ब ) छायाचित्र ( क ) मुलाखती ( ड ) चित्रपट
उत्तर: विसाव्या शतकातील आधुनिक तंत्रज्ञानाचा एक आगळा आविष्कार म्हणजे चित्रपट होय .
प्र.२.पुढील विधान सकारण स्पष्ट करा.
( १ ) ब्रिटिश काळात वृत्तपत्रे सामाजिक प्रबोधनाची साधने म्हणूनही काम करत होती .
उत्तर: तत्कालीन वृत्तपत्रामुळे आपल्याला सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक घडामोडींची माहिती मिळते.
ब्रिटीशकालीन वृत्तपात्रांनी लोकजागृतीचे आणि लोकशिक्षणाचे कार्य केले.
ब्रिटीशकालीन वृत्तपात्रांनी सामाज प्रबोधनाचे तसेच ब्रिटीशांच्या धोरणांवर परखड टीका केली.
उदाहरणार्थ, लोकमान्य टिळक- केसरी, लोकहितवादी-प्रभाकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर-निबंधमाला तसेच इतर ज्ञानोदय, दीनबंधू , ज्ञानप्रकाश,अमृतबझार इत्यादी ब्रिटीशकालीन वृत्तपत्रांचा उल्लेख करता येतो.
२) चित्रफिती या आधुनिक भारताच्या इतिहासाच्या अभ्यासात अतिशय विश्वसनीय साधने मानली जातात.
उत्तर: चित्रफिती हा आधुनिक तंत्रज्ञानाचा एक आगळा आविष्कार मानला जातो. चित्रफितींमुळे घडलेली घटना आपल्याला जशीच्या तशी पाहायला मिळते. जसे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील दांडी यात्रा, मिठाचा सत्याग्रह, चलेजाव आंदोलन यांसारख्या ऐतिहासिक प्रसंगांच्या ध्वनी चित्रफिती उपलब्ध आहेत. उदा. विसाव्या शतकात चित्रपट तंत्रज्ञानात मोठ्या प्रमाणात प्रगती झाली. दादासाहेब फाळकेंनी इ.स.१९१३ मध्ये भारतीय चित्रपटसृष्टीची मुहूर्तमेढ रोवली. .
टीपा लिहा.
१) छायाचित्रे
उत्तर: छायाचित्रे ही आधुनिक भारताच्या इतिहासाची दृक् स्वरूपाची साधने आहेत . छायाचित्रण कलेचा शोध लागल्यानंतर विविध व्यक्ती , घटना त्याचप्रमाणे वस्तू व वास्तू यांची छायाचित्रे काढण्यात येऊ लागली . या छायाचित्रांमधून आपणांस व्यक्ती तसेच प्रसंग जसे होते किंवा घडले , त्याची दृश्य स्वरूपात माहिती मिळते . मध्ययुगीन काळातील व्यक्ती कशा दिसत होत्या किंवा घटना कशा घडल्या यांची चित्रे उपलब्ध आहेत ; परंतु सदर चित्रे किती विश्वसनीय आहेत याबाबत प्रश्न उपस्थित केले जातात . त्या तुलनेत छायाचित्रे ही अधिक विश्वसनीय मानली जातात . व्यक्तींच्या छायाचित्रांवरून ती व्यक्ती कशी दिसत होती , तिचा पेहराव कसा होता याविषयी माहिती मिळते. प्रसंगाच्या छायाचित्रांमधून संबंधित प्रसंग नजरेसमोर उभा राहतो तर वास्तू किंवा वस्तूच्या छायाचित्रांमधून त्यांचे स्वरूप लक्षात येते.
२) वस्तुसंग्रहालये आणि इतिहास
उत्तर: वस्तुसंग्रहालयामुळे पर्यटकांस किंवा अभ्यासकास भूतकाळात घडलेल्या घटनेविषयी माहिती प्राप्त होते . इतिहासाच्या अभ्यासासाठी वस्तुसंग्रहालयांमधून विविध वस्तू, चित्रे , छायाचित्रे यांसारख्या विविध गोष्टींचे जतन केलेले असते . उदा. पुण्यातील आगाखान पॅलेस येथील गांधी स्मारक संग्रहालयात आपणांस महात्मा गांधींच्या वापरातील अनेक वस्तू , कागदपत्रे पहावयास मिळतात.
३) श्राव्य साधने
उत्तर: ध्वनिमुद्रिते किंवा रेकॉर्ड्स ही इतिहासाची श्राव्य स्वरूपाची साधने आहेत . आधुनिक काळात नेत्यांनी किंवा महत्त्वाच्या व्यक्तींनी केलेली भाषणे , गीते ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत . त्यांचा वापर इतिहासाची साधने म्हणून केला जाऊ शकतो . उदा . स्वतः रवींद्रनाथ टागोरांनी गायलेले ‘ जन गण मन ‘ हे राष्ट्रगीत किंवा सुभाषचंद्र बोस यांचे भाषण यांचा वापर आधुनिक भारताच्या इतिहासाच्या अभ्यासात श्राव्य साधने म्हणून करता येतो.
४) पुढील संकल्पना चित्र पूर्ण करा.
